بشنوید یا بخوانید
نام “مسجد سلطانی سمنان”، در حکومت پهلوی به “مسجد شاه سمنان” و پس از انقلاب اسلامی به “مسجد امام سمنان” تغییر کرد. این اتفاق برای مسجد سلطانی تهران، مسجد سلطانی بروجرد که همه آنها در دوره فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شده بودند، هم افتاده است. کلمه “سلطان” در عصر قاجار به حاکم اطلاق می‌شد اما در دوره پهلوی، شاه یا پادشاه به صورت رسمی به شخص اول مملکت گفته می‌شد. از این‌رو برای پاک کردن و به فراموشی سپردن نام حکومت و حاکم قبلی نام این مساجد به “مسجد شاه” تغییر کرد. همین الگو پس از انقلاب اسلامی نیز تکرار شد اما این‌بار به نام حاکم جدید سیاسی که “امام” نامیده می‌شد.
علت تغییر نام مساجد در هر عصری خصوصا پس از انقلاب اسلامی سال ۵۷ در سراسر ایران را می‌توان به نقشی که مساجد در ایجاد رابطه میان حکومت‌ها با مردم داشتند، مرتبط دانست. همان‌طور که در معرفی مسجد جامع سمنان آورده‌ام؛ مساجد پس از استیلای اسلام در ایران و جهان، مکانی برای ارتباط میان خلفا و حاکمین اسلامی با مردم بوده از این‌رو ساخت و توسعه مساجد، البته با نامی که نشان از حاکم یا گرایش خاص دینی داشته باشد به مثابه ایجاد پایگاه هواداری و بیعت برای حکومت مستقر عمل می‌کرده، جدای از آنکه همزمان محل عبادت مردمان مسلمان آن شهر و دیار هم بوده است. همان‌طورکه اشاره شد این تغییر نام‌ها به دلیل تغییر حکومت‌ها و تلاش برای زدودن نشانه‌های حکومت پیشین و جایگزینی آن با نمادهای حکومت جدید صورت گرفته است و این تنها مختص به ایران نبوده و نیست. به عنوان مثال دولت مصر دستوری در خصوص تغییر نام ۵۱۶ مسجد در این کشور را صادر کرد که اسامی گروه‌های رادیکالی را داشتند.
عکاس: آقارضا عکاسباشی 1245 شمسی؛ از کتاب “آلبوم فتوگرافی ایالت قومس” سروش هاشمی.
این مسجد به دستور فتحعلی شاه قاجار و در سال ۱۲۴۳ هجری قمری (حدود ۱۲۰۰ شمسی) به همت حاج سید حسن حسنی (از علمای مشهور سمنان و مؤلف کتاب منهاج‌العارفین) و استاد صفرعلی معمار ساخته شد. گفته می‌شود که حاکم وقت سمنان در آن دوره، ذوالفقار خان، با دریافت مالیات‌های سنگین از مردم، موجب نارضایتی عمومی شده بود و شکایت‌های پی‌درپی مردم از او در نزد شاه به جایی نرسید، اما پس از مرگ ذوالفقار خان، فتحعلی شاه دستور مصادره اموال او را صادر کرد تا با استفاده از این اموال مصادره شده و بخشی از دارایی شخصی خود مسجدی را به منظور آرام کردن اوضاع و جلب رضایت مردم در شهر سمنان بسازند. این هم از شواهدی است که نشان می‌دهد که ساخت مساجد در دوره‌های مختلف تاریخی، تنها جنبه مذهبی نداشته و مانند مسجد سلطانی سمنان برای ایجاد همدلی میان حاکمان و مردم و ایجاد مشروعیت سیاسی بنا شده‌اند.
مسجد سلطانی سمنان که نشانه‌ای از پایان دوران ظلم و یادگاری از عدالت‌خواهی مردم سمنان بود در ابتدا به‌عنوان مدرسه علمیه و مکانی برای آموزش علوم دینی ساخته شد. حجره‌هایی در اطراف صحن برای اسکان طلاب و کلاس‌های درس در نظر گرفته شده بود. در آن زمان، نماز جماعت در این مکان برگزار نمی‌شد و مسجد بیشتر کاربری آموزشی داشت. با گذر زمان و تحولات اجتماعی، این مدرسه علمیه به مسجدی عمومی تبدیل شد. امروز، با وجود تغییر کاربری و باز شدن درهای مسجد برای عموم، ورود به حجره‌های قدیمی که زمانی محل اقامت طلاب بود، همچنان ممنوع است. این تحول در کاربری مسجد سلطانی از فضایی آموزشی به مکانی عبادی و اجتماعی، بازتابی از تغییرات تاریخی و نیازهای جامعه سمنان در دوره‌های مختلف است.
مسجد سلطانی سمنان نمونه‌ای شاخص و باشکوه از معماری مساجد چهار ایوانی دوره قاجار است. این مسجد دارای چهار در ورودی اصلی از جهات مختلف (شمال، جنوب، شرق و شمال غربی) است. در شمال غربی به دالانی باز می‌شود که در انتهای آن به تکیه و موزه گرمابه پهنه می‌رسد. سردرهای شمالی و شرقی با تزئینات مقرنس‌کاری (تزئینات برجسته گچی یا آجری به شکل پله‌ای که برای زیباتر کردن سقف‌ها و طاق‌ها استفاده می‌شود) و کاشی‌کاری‌های چشم‌نواز به زیبایی آراسته شده‌اند. ایوان غربی بلندترین و باشکوه‌ترین ایوان مسجد است که با ارتفاع ۱۹.۵ متر، کتیبه‌هایی به خط ثلث و کاشی‌های لاجوردی، نگاه‌ها را خیره می‌کند. در پشت این ایوان، مقصوره‌ای (فضای محصور در پشت ایوان که معمولاً برای نماز امام جماعت یا افراد برجسته استفاده می‌شد) به ارتفاع ۲۱ متر با گنبدی کاشیکاری شده و ساقه‌ای هشت‌ضلعی قرار دارد. در طرفین ایوان غربی، دو مناره نیمه‌کاره دیده می‌شود که هرگز به پایان نرسیدند.
ایوان شرقی با ارتفاع ۱۸.۵ متر و گلدسته‌ای شش‌ضلعی که با نرده‌های چوبی مشبک و طرح هرمی‌اش تزئین شده، نمونه‌ای دیگر از شکوه معماری این بنا است. صحن مسجد با طراحی مربع‌شکل، حجره‌ها و شبستان‌هایی با پنجره‌های مشبک آجری لعاب‌دار، فضایی هماهنگ و زیبا به وجود آورده که نمایشی از هنر بی‌بدیل کاشی‌تراشان و معماران دوره قاجار است. این هماهنگی بی‌نظیر میان ارتفاع، تزئینات، و ساختار معماری، مسجد سلطانی سمنان را به اثری ماندگار و جذاب برای علاقه‌مندان به هنر ایرانی تبدیل کرده است.
عکاس: عبدالله میرزا قاجار 1268 شمسی؛ از کتاب “آلبوم فتوگرافی ایالت قومس” سروش هاشمی.
مسجد سلطانی سمنان با کتیبه‌ها و تزئینات خیره‌کننده‌اش نمونه‌ای از هنر دست معماران و کاشی‌تراشان زبردست دوران قاجار است. در ایوان غربی، کتیبه‌ای با سوره قرآنی «لا اقسم» به خطی زیبا و زمینه لاجوردی حک شده که نام استاد محمدحسین اصفهانی را به‌عنوان هنرمند آن نشان می‌دهد. کتیبه‌های این ایوان با خط ثلث (نوعی خط خوشنویسی اسلامی با حروف کشیده و خمیده) تزئین شده و بر شکوه آن افزوده است.
کتیبه‌های داخلی ایوان‌ها نیز به خط ثلث در زمینه لاجوردی، آیاتی از قرآن را در بر می‌گیرند. در پیشانی در شمالی کتیبه‌ای از کاشی لاجوردی وجود دارد که بر روی آن نوشته شده: «این بنای رفیع به دست حسین ایلیاد اصفهانی کاشی‌ساز و استاد فرج‌الله معمار سمنانی و به سعی آقای معصومی در رمضان سال ۱۳۶۸ “قمری” تعمیر و مرمت شده است.» در زیر مقرنس‌کاری‌های سردر مسجد، قطعه سنگی مرمری است که در آن نصف قصیده محمد حسن‌خان کاشانی متخلص به عندلیب (که در تاریخ بنای مسجد و مدح فتحعلی‌شاه سروده شده) به خط نستعلیق حجاری شده است.
کاشی‌تراشی این مسجد به‌دست استاد علی‌اکبر انجام شده و ترکیبی از کاشی‌های فیروزه‌ای و نقوش هندسی در دیوارها و پشت‌بغل‌ها (فضاهای مثلثی بین طاق‌ها) به چشم می‌خورد. در کنار این هنرها، مقرنس‌کاری‌های ظریف و گلدسته‌های مشبک، نمایانگر توانمندی و خلاقیت معماران قاجاری است. هر گوشه از این مسجد داستانی از هنر، ایمان، و تاریخ را به تصویر می‌کشد و تزئینات ظریف آن، جلوه‌ای ماندگار از ذوق ایرانی به‌شمار می‌آید.
شایان ذکر است که مسجد امام سمنان با مسجد جامع سمنان که قدمتی طولانی‌تر و مربوط به دوره سلجوقیان دارد، متفاوت است. مسجد جامع سمنان از نظر قدمت و سبک معماری با مسجد امام سمنان تفاوت‌های چشمگیری دارد. امروزه مسجد امام سمنان علاوه بر برگزاری نماز جماعت و مراسم مذهبی، به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر نیز مورد بازدید قرار می‌گیرد این بنا تاریخی سمنان در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۵۸ با شماره ثبت ۳۹۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
اگر به شهر سمنان سفر کردید، بازدید از مسجد سلطانی شهر سمنان (مسجد شاه/مسجد امام) و معماری بی‌نظیر آن را از دست ندهید خصوصا که این بنای تاریخی سمنان در نزدیکی سایر دیدنی های سمنان و جاذبه های گردشگری سمنان قرار دارد.
سوال‌های متداول
بهترین زمان برای بازدید مسجد سلطانی سمنان چه زمانی است؟
مسجد سلطانی یا همان مسجد امام سمنان یک مسجد فعال است که در زمان های عادی یک مسجد در ایران باز است و امکان بازدید آن وجود دارد
هزینه بازدید از مسجد شاه سمنان چقدر است؟
بازدید از مسجد شاه یا همان مسجد امام سمنان رایگان است. از آنجا که این مسجد در کنار بازار سنتی سمنان است پیشنهاد می‌کنم برای بازدید و خرید از بازار سنتی سمنان و موزه سکه سمنان و مسجد جامع و همچنین موزه پهنه سمنان هم وقت بگذارید.
