بشنوید یا بخوانید
وقتی در این موزه گرمابه قدم می‌زنم و به فضاها و کاشی‌کاری‌های ظریف و این اشیا باستانی که نگاه می‌کنم این صدا در سرم می‌پیچد که این گرمابه حدود ۶۰۰ سال شاهد آمدن و رفتن نسل‌هایی بوده که با هزاران آرزو و بیم و… آمده و رفته‌اند. هجوم این فکر که در این حمام چه آدم‌هایی با چه داستان‌هایی با همه‌ی جدیت‌ها و خنده‌ها و گریه‌ها آمده و رفته‌اند، طوری که انگار از آغاز نبوده‌اند. به بیان خیام:
ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود
نی نام ز ما و نی نشان خواهد بود
زین پیش نبودیم و نبُد هیچ خِلَل
زین پس چو نباشیم، همان خواهد بود
گرمابه پهنه سمنان به علت نزدیکی به بقعه امامزاده‌ای که در آن حوالی است به گرمابه حضرت سمنان هم معروف است البته این نام فقط به علت مجاورتِ مکانیست. این گرمابه حدود ۶۰۰ سال پیش به دستور بهرام سمنانی، وزیر بابرخان از پادشاهان تیموری ساخته شده است.
البته این بنا در زمان مظفرالدین شاه قاجار مجددا بازسازی شد و تا سال ۱۳۵۳ که به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید، گرمابه‌ای فعال در شهر سمنان بود.
قبل از ورود نگاهی به سَردَر گرمابه پهنه سمنان بیندازیم، در بخش بالایی نقاشی‌ای از نماد شیروخورشید با تاج پادشاهی می‌بینیم که به دستِ شیرها، شمشیر و بر قرصِ خورشیدها رخ زنان قجری با ابروهای کمانی کشیده شده است. همچنین در دو سوی در ورودی نقش‌هایی از یک فرمانده و یک افسر قاجاری است که نام نقاش هم در کنار آن ذکر شده است.
البته این سردر، همان سردر تاریخی در زمان ساخت آن نیست چون سردر اول بعد از ۴۵۰ سال یعنی در زمان ناصرالدین شاه قاجار از بین رفت. در انتهای این مطلب برای علاقمندان، متن اولیه و متن کنونی سردر گرمابه پهنه را می‌گذارم چرا که خواندن این ابیات که به صورت عمودی و به خط نستعلیق نوشته شده است برای هر کسی آسان نیست.
پیش از ورود به گرمابه پهنه پیشنهاد می‌کنم وقت بگذارید و با دقت به این نقاشی‌ها و نوشته‌ها و کاشی‌هایی که رنگ لاجوردی آنها چنگی به دل می‌زنند، نگاه کنید. گفتنی است که این ورودی مختص به آقایان بود و زنان حتی در روزها و نوبت‌های زنانه‌ی حمام هم اجازه‌ی ورود از این در را نداشتند و می‌بایست از ورودی دیگری که در سمت راست این درب اصلی است، وارد گرمابه پهنه می‌شدند. یک در ساده‌ی بی‌نقش و نگار؛ دری که زنان را به معبر پشتی هدایت و از آنجا وارد گرمابه می‌کرد تا مبادا که کسبه و مردم بازار آنها را ببینند.
درباره رازهایی که این ساختار و معماری از جامعه‌ی گذشته بر ما آشکار می‌کند در ویدئو گرمابه پهنه سمنان بیشتر توضیح داده‌ام.
گرمابه پهنه سمنان با مساحتی حدود ۱۰۰۰ مترمربع به مانند ساختار سایر گرمابه‌های گذشتگان ما چند بخش اصلی داشت:
هشتی و دالان ورودی گرمابه پهنه : که عموما محل حضور مالک حمام بود که پول ورودی را می‌گرفت.
سَربینه و بینه گرمابه پهنه (رختکن) : فضایی بزرگ و سر پوشیده با طرح مربع با سکوهایی که در گرداگرد آن است. با حوضی در میان که عموما برای شستن پا و زیباسازی فضا قرار می‌گرفت. این فضا جایی برای آماده شدن برای استحمام یا آماده شدن برای خروج از گرمابه بود که عموما بیشترین تزیینات گرمابه را در گذشته به این فضا اختصاص می‌دادند چرا که این فضا و سکوهای آن علاوه بر اینکه برای استراحت مراجعین بوده، از آن برای گفتگو و دادوستد و یا برگزاری مراسمی مثل حنابندان و جشن‌ها استفاده می‌شد، به عنوان مثال در جشن عروسی داماد به حمام می‌رفت و طی مراسمی، دلاک او را شست‌وشو می‌داد و در پایان در رختکن، همراه با مراسمی، لباس دامادی بر او می‌پوشاندند و با شعر و ترانه و رقص او را بدرقه می‌کردند.
گرمخانه اغلب فضایی ساده‌تر از بینه داشت که شامل گوشه‌هایی برای نشستن و شست‌وشو بود چرا که گرمخانه که خزینه هم از ملحقات آن بود، محل اصلی شستشو و مشت‌ومال و نظافت بود. خزینه آب گرم و آب سرد و فضاهایی خصوصی‌تر برای شست‌وشو در مجاورت گرمخانه قرار دارند.
همانطور که گفتم گرمابه فقط در نقش اصلی آن یعنی شست‌وشو و نظافت نبود، همانطورکه امروزه سونا یا استخرها کارکردهای دیگری هم دارند؛ در واقع گرمابه فضایی برای نظافت، تفریح، گفتگو و آشنایی بود که فرصت تعاملات و پیوندهای اجتماعی بیشتری را فراهم می‌کرد.
مردان بیشتر به دادوستد و زنان به دورهمی و گاه برانداز کردن دختران برای پسران خود مشغول بودند و گاه جشن‌ها و مراسم در آن برگزار می‌شد. به عنوان مثال در این گرمابه شما شاهد یک پرده‌ی نقالی هستید که سابقه‌ی آن به بیش از ۱۵۰ سال پیش می‌رسد که نشان می‌دهد این بنا و فضا همزمان جایی برای شنیدن روایت‌ها از پهلوانان و رخدادهای گذشته برای سرگرمی حاضرین هم بوده است و گاه یک شخص تا چند ساعت را در گرمابه می‌گذرانده است. (توضیحات بیشتر درباره مشاغلی همچون دلاک و تاریخ گرمابه‌ها از ایران باستان تا کنون را در ویدئو موزه پهنه ببنید).
گرمابه پهنه یا حضرت سمنان در ۱۳۷۳ شمسی زیر نظر میراث فرهنگی تبدیل به موزه مردمشناسی سمنان شد. از این‌رو شما با ورود به این گرمابه این فرصت را دارید تا به تاریخی بیش از چهار هزار سال پیش سفر کنید چرا که شاهد اسکلت بدن یک زن 20 ساله و نوزادش خواهید بود که در حین زایمان جانش را از دست داده است، این قبر از تپه حصار دامغان به این موزه گرمابه منتقل شده است، بدن این زن جوان کومشی به همان شکل با نوزاد خود دفن شده است همراه با وسایل و خوراک و جواهراتش که این خود نشانه‌ای است از باور مردمان آن دوران به زندگی پس از مرگ. این زن جوان با همان روشی که در چهار هزارسال پیش در قسمت‌های فلات مرکزی ايران مرسوم بوده، دفن شده است.
در بخش‌های دیگر موزه مردمشناسی سمنان، شاهد اشیا و لوازم مختلفی از دوره‌های مختلف سرزمین کومش هستیم از اشیائی همچون کاسه، آبریز و ظروف آیینی از چهارهزار سال پیش تا ابزارآلات پيشگويی مانند رَمل، مهره‌های شانس و… و ظروف به دست آمده از منطقه‌ی خطیرکوه کومش که مربوط به ۳ هزار سال پیش است تا ظرف‌های لعابدار و کاسه‌های مربوط به دوران اسلامی و همچین زينت‌آلات سنتی زنان عشاير کومش (استان سمنان) و آلات موسیقی مثل ساز و دُهل و کُرنا، وسایل و ابزار روشنایی و ابزار و آلات استعمال دخانيات مثل چُپق، دسته چپق، سرچپق، كيسه توتون و….
اگر اهل تاریخ و علاقمند به درک سبک زندگی گذشتگان و کشف باورهای آنان باشید، احتمالا مدت زیادی غرق در تماشا و حدس و گمان و خیال‌پردازی در موزه مردمشناسی سمنان واقع در گرمابه پهنه خواهید شد.
“امر به بناء هذا الحمام المبارك فى زمان دولت سلطان الاعظم ملک الملوک في العالم مغيث الحق و الدنيا والدين ابو القاسم بابرخان خلد الله ملکه و سلطانه دستور الوزراء الاعظم خواجه غياث الدين محمد بن المرحوم خواجه تاج الدين بهرام السمناني في شوال سنه ست و خمسین و ثمانمائه (۸۵۶ هجری قمری).”
“عاقلان دیدند کاین دنیا ندارد اعتبار
ساخت باید خانه‌ای شایسته در دارالقرار
از برای یوم لا‌ینفع و لامال البنون
حاج اسدالله آمد این بنا را خواستار
حضرت ملاعلی آن طايف بيت‌الحرام
کز وجودش کعبه را نبود به سمنان افتخار
داد دستوری که سازند استوار این سخت پی
آنکه ارکان شریعت از وجودش یادگار
این چنین پاکیزه حمامی که آتش خانه‌اش
از در رفعت سپهر هفتمین بیند بخار
منتخب سادات خوری بهر تاریخش نوشت
باد این گرمابه دایر تا بود ليل‌النهار
(۱۳۲۱ هجری قمری)
ـ حمام حضرت یا حمام پهنه در سال ۸۵۶ هجری قمری در زمان سلطنت ابوالقاسم بابر خان پادشاه تیموری (حاکم کومش، گرگان و خراسان) به دستور وزیر وی خواجه غیاث‌الدین بهرام سمنانی ساخته شده است. این حمام در سال ۱۳۱۲ هجری قمری در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه و به دستور حاج ملاعلی حکیم الهی، نسبت به تعمیر و تجدید بنای آن اقدام شد.
ـ موزه گرمابه پهنه سمنان در سال ۱۳۵۳ به عنوان یکی از آثار با ارزش تاریخی ایران در فهرست آثار ملی ثبت شد و در سال های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۳ به موزه مردم شناسی، تغییر کاربری داد.
سوال‌های متداول
زمان بازدید موزه گرمابه پهنه سمنان؟
این موزه در بهار و تابستان از ۹ الی ۱۳ و ۱۶ الی ۲۰ و در پاییز و زمستان از ۸ الی ۱۲ و ۱۶ الی ۱۷ به روی بازدیدکنندگان باز است.
آیا بازدید از موزه مردمشناسی سمنان رایگان است؟
خیر، مبلغی به عنوان ورودی از شما گرفته خواهد شد.
