بشنوید یا بخوانید
ارگ واژه‌ای پهلوی و به معنای دژ است، ارگها مراکز اداری، سیاسی و نظامی کشور، ایالات و یا شهرها بودند از این‌رو ارگها در گذشته مرکز مهمی برای حکومت‌ها به شمار می‌رفتند. ارگها سازه‌های با دیوارهای محکم و برج و بارو بودند که توسط نیروی نظامی از آنها محافظت می‌شد. در واقع حاکمین، سیاستمداران و نظامیان به همراه خدمه‌ی آنان در ارگها سکونت داشتند.
با توجه به سابقه‌ی تمدنی سرزمین ما به حتم ارگ‌های زیادی در ایران زمین بنا شده بودند که هنوز برخی از آنها همچون ارگ کریم خان پابرجاست و برخی از آنها هم، مانند ارگ بم، براثر حوادث طبیعی نابود شدند و برخی هم به حتم توسط مهاجمین شرق و غرب از میان برداشته شدند؛ البته این ساختار مختص به ایران نبوده و ما شاهد نمونه‌هایی همچون اکروپولیس در تمدن‌های بزرگی مانند یونان هستیم. ارگ سمنان هم یکی از این نوع ارگ‌های دولتی برای اداره‌ی شهر سمنان و ایالت کومش بود که در زمان فتحعلی‌‍شاه قاجار در شهر سمنان بنا شد.
ارگ دولتی سمنان مجموعه‌ای بزرگ از ساختمان‌ها و بناهای مورد نیاز برای اداره شهر را شامل می‌شد از جمله آب‌انبار، حمام و تلگرافخانه، قراولخانه و… طبق کتب تاریخی مساحت ارگ دولتی سمنان حدود 750 ذرع (780 متر) با 12 برج و دیوارهای بلندی به ضخامت 3 متر بود با نیروهای نظامی مستقر و نگهبان‌هایی که از طریق دروازه‌ها و همچنین از طریق دریچه‌های دیوار ارگ (سوراخ‌های داخل دیوار) تحرکات خارج از ارگ را زیر نظر داشتند.
از داخل دروازه شمالی این عکس قدیمی از ارگ دولتی سمنان، می‌توانید دروازه جنوبی ارگ سمنان را مشاهده کنید.
عکاس: عبدالله میرزا 1268 شمسی؛ از کتاب “آلبوم فتوگرافی ایالت قومس” سروش هاشمی.
متاسفانه به دلایل مختلفی از جمله توسعه و شهرسازی از زمان پهلوی اول تا کنون ارگ دولتی سمنان و دروازه جنوبی آن از بین رفت و از آن تنها دروازه شمالی که به دروازه ارگ سمنان معروف است، باقی مانده است. گفتنی است که این دروازه شمالی در سال ۱۲۶۳ شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار به مجموعه ارگ دولتی که پیش از آن برقرار بود، اضافه شد. این دروازه در سال ۱۳۵۸ شمسی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
البته پس از انقلاب اسلامی در ایران، برخی از نیروهای تندرو برآن شدند تا این آخرین بخش باقی‌مانده از این اثر تاریخی را هم ویران کنند آنهم به این دلیل که نماد شیروخورشید و نام پادشاهی برآن نقش بسته است اما خوشبختانه این بخش از بنای تاریخی کومش به تدبیر و ترفندی که در ویدئو ارگ سمنان به آن خواهم پرداخت، توسط اهالی هنر و ایران‌دوست سمنان حفظ شد.
دروازه ارگ سمنان بنایی است آجری با ارتفاعی بیش از ۵ متر که بیان نمای بیرونی (شمالی) و درونی (جنوبی) متفاوتی دارد منظور از بیان نمای بیرونی، نمایی است که رو به بیگانگان و کسانی بوده که قصد ورود داشتند و نمای درونی (نمای جنوبی) نمایی است که رو به ساکنان ارگ یعنی دولتمردان و نظامیان و مردمان شهر داشته، از این‌رو ما در نمایی که رو به دیگری و غریبه‌ها بوده شاهد نشان دادن چهره‌ی قدرت و نیروی نظامی هستیم و در نمای داخلی که رو به خودی‌ها بوده شاهد تلاش حاکمان قاجار در ایجاد مشروعیت بر مبنای نَسب و مذهب هستیم که در ادامه به صورت مختصر و در ویدئو ارگ سمنان به تفصیل بیشتری به آن پرداخته‌ام.
علاوه بر تصاویر در نمای شمالی دروازه ارگ سمنان، شاهد خطوط چشم‌نواز نستعلیق هستیم که در پایان این نوشته آن متون برای علاقمندان قرار گرفته است که در آن به مشخصات ساخت بنا و… اشاره شده است.
در دو سمت، پرچم شیر و خورشید که نماد پرچم ایران بوده را می‌بینیم، در میانه کتیبه‌ای است که جنگ میان رستم و دیو سپید در آن به تصویر کشیده شده است. به روایت فردوسی در شاهنامه، رستم برای نجات شاه ایران (کَی‌کاوس) از بند دیو سپید از سیستان به مازندارن قصد عزیمت می‌کند و پس از گذشت ۶ خوان در همراهی با رخش به جنگ نهایی (خوان هفتم) با سَرکرده‌ی دیوها یعنی دیو سپید می‌رود که این روایت در کتیبه دروازه ارگ سمنان به قلم یک هنرمند سمنانی نقش بسته است.
در این روایت، سرانجام رستم، دیو سپید را شکست می‌دهد و کی‌کاوس را به تخت پادشاهی بازمی‌گرداند. اگر با دقت بیشتری به این کتیبه نگاه کنید نقش‌هایی از سایر عناصر این روایت هم دیده می‌شوند همچون تصویر چند دیو که از لشکریان دیو سپید بودند و رخش که اسب رستم بود و همچنین تمثال کی‌کاوس که از پس کوه‌ها نگران به این جنگ خیره است.
جانمایه‌یِ داستانی که بر این کتیبه نقش بسته، جانفشانی یک قهرمان ایرانی برای نجات شاه ایران از چنگ یک دیو شاخدار است. در واقع پادشاهان قاجار به نوعی از بیان این روایت به نظر دو قصد را دنبال می‌کردند:
ـ اول اینکه نظام پادشاهی خودشان را در ادامه‌ی سلسله‌ی پادشاهان ایران باستان، بازنمایی و تعریف کنند که البته این نسبت دادن خود به پادشاهان باستانی خصوصا از سده‌های میانه در ایران تبدیل به دستاویزی شده بود که حاکمان ایرانی یا کسانی که سودای پادشاهی بر ایران را در سر داشتند از آن استفاده می‌کردند تا از این طریق برای شخص خودشان یا نظام سیاسی‌شان مشروعیت و مقبولیت عمومی ایجاد کنند.
ـ و از سوی دیگر، برای ترغیب و تهییج نظامیان در دفاع از شاه و نظام سیاسی مستقر، داستانی اسطوره‌ای و الهام‌بخش را از فداکاری و جانفشانی یک قهرمان برای نجات شاه بر کتیبه‌ای حک کنند. چرا که در گذشته برخلاف امروزه رسانه‌های متنوع و فراگیری در اختیار حاکمان قرار نداشت تا از آن طریق دست به ملت‌سازی و آفرینش مشروعیت بزنند، در آن زمانه راه‌های تبلیغاتی حکومت‌ها از طریق مساجد یا مسجد جامع شهر بود یا از طریق کتاب‌ها که البته فراگیری بسیار کمی داشت و یا از طریق نقش‌ونگارها بر دیوارها و سکه‌ها.
همچنین در بخش میانیِ نمای بیرونی ما شاهد نقش دو سرباز در دو طرف و چند سرباز و فرمانده نظامی با یک عراده توپ در مرکز آن هستیم همانطورکه پیشتر اشاره شد این نما به قصد به رخ کشیدن قدرت نظامی چه در قاب اسطوره‌ای آن و چه در قاب قدرت نظامی آن روزگاران به بیگانگان، مهاجمان و کسانی بود که قصد ورود یا حمله به این مرکز حکومتی در سمنان را داشتند چرا که فتح ارگ سمنان توسط دشمن به معنای سقوط شهر سمنان بود.
در نمای جنوبی دروازه ارگ سمنان نیز ما شاهد کتیبه‌‌ی قرینه‌ای همچون نمای شمالی آن هستیم که بجای نقش جنگ رستم و دیو سپید، نام ناصرالدین شاه قاجار به خط زرد نستعلیق بر روی کاشی‌های آبی به این شکل آمده: “السلطان السلطان بن السلطان سلطان صاحبقران ناصرالدین شاه قاجار” .
همانطورکه پیشتر گفته شد مخاطبین نمای درونی دروازه ارگ سمنان، ساکنان ارگ بودند. از این‌رو نظام مستقر از این کتبیه یا به زبان امروزی بیلبورد برای تبلیغ خود در جهت ایجاد مشروعیت و مقبولیتش استفاده کرده است.
آنهم با سه عنصر مشروعیت‌ساز در آن عصر اول با ذکر نَسب خود که اشاره به سابقه پادشاهی پدران خود دارد (السلطان بن السلطان) دوم استفاده از یک باور عمومی متافیزیکی مربوط به زمان خاص تولد او (صاحبقِران) که اشاره به دولت عدالت‌خواه و با دوام او داشت (در ویدئو ارگ سمنان آن را توضیح داده‌ام) و سوم دو کتیبه با ذکر مکرر نام “علی” (امام اول شیعیان) به خط بنایی که اشاره به بنیان فلسفه‌ی سیاسی شیعی در نظام سیاسی حاکم بر کشور داشت.
از دیگر موارد چشم‌گیر این بنا می‌توان به ۶ مناره زیبا با کاشی‌کاری‌های هفت رنگ آن اشاره کرد که جذابیت بینظیری به آن بخشیده است. به نظر می‌رسد مناره‌ها علاوه بر کارکرد زیبایی‌شناسانه‌ای که برای بنا داشتند، موجب می‌شدند تا دروازه شهر از فاصله‌‌‌ی دور برای مسافران قابل رویت باشد تا راه را پیدا کنند.
تماشای درهای بزرگ ارگ سمنان با الوارهای قطور و گل‌میخ‌های آهنی آن، ذهن را به روزگاری می‌برد که نگهبان‌های این ارگ دولتی از دو اتاق نگهبانی کناری (که الان محل فروش محصولات صنایع دستی است) هنگام غروب بیرون می‌آمدند و این درهای بزرگ را می‌بستند تا قافله‌هایی که شب‌هنگام می‌رسیدند وارد آن نشوند.
پیشنهاد : در صورت علاقه به بناهای تاریخی و داستان‌ها و رازهای نهفته در آنها هستید پیشنهاد می‌کنم از این مکان‌های تاریخی نزدیک به دروازه ارگ هم دیدن کنید: موزه گرمابه پهنه سمنان، مسجد جامع سمنان، موزه سکه سمنان
ـ ارگ دولتی سمنان در زمان حکومت حاجی بهمن میرزا بهاالدوله فرزند فتحعلی شاه در سمنان بنا شد که دوره‌ی بنا آن هفتصدپنجاه ذرع بوده است و ۱۲ برج با عمارت و ابنیه عالی داشته است.
ـ دروازه شمالی ارگ سمنان در زمان حکمرانی انوشیروان میرزا (ضیاءالدوله) فرزند نوزدهم عباس میرزا، حاکم معروف سمنان در سال ۱۳۰۲ هجری قمری یا همان ۱۲۶۳ شمسی ساخته شده است.
ـ کتیبه‌های موجود در دروازه ارگ یادگاری از هنرمند معروف، سید محمد باقر طباطبایی سمنانی هستند.
ـ دروازه ارگ سمنان، نماد شهر سمنان است.
متن آمده در دروازه ارگ سمنان
“برحسب امر قدر بندگان سکندرشان اعلی‌حضرت اقدس همایون شاهنشاه جم جاه فلک بارگاه و ملجأ السلاطین و الخاقان ابن الخاقان بن الخاقان ناصرالدین‌شاه قاجار خلد الله ملکه و دولته به سعی و اهتمام جناب اشرف ضیاء الدوله انوشیروان میرزا حکمران سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام اتمام همت پذیرفت، فی شهر محرم الحرام سنه بیچی ئیل خیریت دلیل”
همچنین زمان ساخت آن با خطی ریزتر به زمان و هنرمند آن اشاره شده است “هزار و سیصد و دو. عمل استاد حبیب الله، ولد استاد علی کاشی پر کاشانی کتیبه محمد باقر ولد حاجی سید مهدی الطباطبائی السمنانی”
پیشنهاد می‌کنم از سایر و جاذبه های گردشگری سمنان یا به بیانی دیدنی های سمنان هم دیدن کنید:
موزه حیات وحش و تاریخ طبیعی سمنان
کوچه باغ سمنانسوالهای متداول
بهترین زمان برای بازدید دروازه ارگ سمنان چه زمانی است؟
در ساعت‌های مختلف شبانه‌روز بهار، پاییز و زمستان زمان مناسبی است هرچند در شب هم زیبایی خاص خودش را دارد اما برای دیدن جزئیات نقش و نگارها بازدید در نور روز پیشنهاد می‌شود البته در تابستان به دلیل گرمای هوا صبح یا شب زمان مناسب‌تری است.
هزینه بازدید از دروازه ارگ سمنان چقدر است؟
بازدید از ارگ سمنان رایگان است. امکان خرید صنایع دستی از دو غرفه موجود در دروازه ارگ سمنان وجود دارد.
آیا مکان بازدید از طبقات دروازه ارگ سمنان وجود دارد؟
تنها امکان بازدید از قسمت بیرونی دروازه ارگ سمنان برای بازدیدکنندگان میسر است.
